Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium staat sinds vandaag op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Hiermee erkent het Werelderfgoedcomité van UNESCO de uitzonderlijke universele waarde van dit indrukwekkend grote model van ons zonnestelsel, dat tussen 1774 en 1781 is vervaardigd door de Friese wolfabrikant en amateurastronoom Eise Eisinga.
Oudste werkende planetarium ter wereld
Het Eisinga Planetarium geeft een actueel en realistisch beeld van de posities van de zon, de maan, de aarde en de vijf overige planeten die destijds bekend waren. Het mechaniek, dat is ingebouwd in het plafond van de woon- en slaapkamer van Eisinga, bestaat uit eenvoudige, maar robuuste onderdelen, zoals houten hoepels en schijven, en ijzeren pinnen. Het geheel wordt aangestuurd door één enkel uurwerk.
Het instrument heeft nog altijd de functie die Eisinga destijds voor ogen had. Het planetarium wordt al 242 jaar om bezoekers uitleg te geven over de werking van ons zonnestelsel. Het is daarmee het oudste werkende planetarium ter wereld.
Uitzonderlijk wetenschappelijk erfgoed
ICOMOS, het internationale adviesorgaan voor UNESCO Werelderfgoed, concludeert in zijn rapport dat het Eisinga Planetarium van ‘uitzonderlijke universele waarde’ is – een cruciale voorwaarde voor het verkrijgen van de Werelderfgoedstatus.
“Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is een uitstekend voorbeeld van een technologisch ensemble dat een bewegend schaalmodel van het zonnestelsel toont zoals dat bekend was aan het eind van de achttiende eeuw. Het illustreert duidelijk een bijzonder moment in de geschiedenis van de wetenschap en in het begrijpen van het heliocentrische model van het zonnestelsel.”
Traject van 20 jaar
Aan het verkrijgen van de Werelderfgoedstatus is een lang traject voorafgegaan. Het idee om deze status aan te vragen ontstond al in 2003. Vervolgens zijn er stappen ondernomen om het Eisinga Planetarium onder de aandacht te brengen van de Nederlandse overheid, die een geschikte kandidaat uiteindelijk kan voordragen bij UNESCO. In december 2021 besloot de ministerraad inderdaad tot voordracht over te gaan, en een jaar later werd het vereiste dossier bij UNESCO in Parijs ingeleverd.
Na een goed verlopen ‘technische evaluatiemissie’ in september 2022, werd in juli 2023 bekend dat de kandidatuur van het Eisinga Planetarium op de agenda van de jaarlijkse bijeenkomst van het Werelderfgoedcomité zou komen te staan. Deze vindt van 10 tot en met 25 september plaats in Riyad (Saoedi-Arabië). Vandaag werd daar besloten dat het planetarium een plaats krijgt op de Werelderfgoedlijst.
Het Eisinga Planetarium is het dertiende Werelderfgoed in het Koninkrijk der Nederlanden. Drie daarvan liggen – geheel of gedeeltelijk – in de provincie Fryslân.
Reacties directeur en burgemeester
Directeur Adrie Warmenhoven van het planetarium en burgemeester Waanders van gemeente Waadhoeke, waar Franeker onder valt reageerden enthousiast op het nieuws:
Deze Werelderfgoedstatus is een prachtige waardering voor het werk van Eise Eisinga. Het is geweldig dat zijn Planetarium nog altijd bezoekers informeert, inspireert en verwondert.
Adrie Warmenhoven, directeur Eise Eisinga Planetarium
Het was een lange weg, maar nu is het een feit: het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is Werelderfgoed. Dit 18e-eeuwse unieke werk van Eise Eisinga is bescheiden van omvang; grenzeloos en tijdloos is de betekenis van het planetarium. De status van werelderfgoed is een uitnodiging aan alle wereldburgers: ervaar in ons planetarium de machtige werking van het zonnestelsel dat we met elkaar delen. En uiteraard is het een groot compliment aan iedereen die met hart en ziel heeft gewerkt aan het behaalde doel.
Marga Waanders, burgemeester gemeente Waadhoeke
Uniek en onvervangbaar
Werelderfgoed wordt als uniek en onvervangbaar beschouwd. Een plek op de Werelderfgoedlijst brengt dan ook de verplichting met zich mee om het erfgoed te behouden voor volgende generaties. Naast de internationale bescherming die een erfgoed krijgt door plaatsing op de UNESCO Werelderfgoedlijst, bevordert deze status ook het begrip tussen culturen.
